مرکاپتان و کاربردها
گاز طبیعی بیبو است و در صورت نشتی میتواند خطرناک باشد و به همین دلیل مرکاپتانها، به ویژه اتیل مرکاپتان، به گاز طبیعی اضافه میشود تا بوی قابل تشخیص به آن اضافه کند. مرکاپتان مصرفی در ایسـتگاه های تقلیـل فشار CGS شهری جهت تزریق به گاز طبیعی از 10% IPM ،۸۰% TBM ،۱۰% NPM تشکیل یافته است. مواد بودار کننده معمولا در داخل بشکه های فلزی به ایستگاههای ورودی شهر (CGS) حمـل گشـته و در قسمت خروجی ایستگاه تزریق می گردد.
در شیمی آلی تیول یا مرکاپتان ترکیبی است که دارای یک گروه عاملی به شکل (-SH) باشد. پیشتر به تیولها مرکاپتان نیز میگفتهاند. این نام گذاری به علت شباهت خواص آنها با ترکیبات جیوه است. تیولها ترکیباتی مشابه الکلها هستند که در آنها به جای اکسیژن، گوگرد با هیدروکربن وارد واکنش شده است. تیولها در بسیاری از مواد طبیعی یافت میشوند. رایحه پنیر، شیر، قهوه، کلم و نان با ترکیباتی تیولی ارتباط دارد. تجزیه آنزیمی دی سولفیدها، سولفیدها و مواد حاوی گوگرد میتواند منجر به تشکیل این دسته از مواد شود.
مرکاپتان، مرکابتان متان تیول یک ترکیب شیمیایی بسیار بد بو است. در واقع این ترکیب شیمیایی گاز طبیعی بی بو است و از ترکیب متان تیول یا مرکابتان برای بو دار کردن آن استفاده میشود. معمولاٌ مقداری مرکاپتان را به گاز طبیعی اضافه میکنند تا در صورت نشت گاز انسان متوجه خطر شود.
اغلب تیولها بوی ناهنجاری دارند، تمامی تیولهای آلیفاتیک که بیش از ۱۶ اتم کربن در ساختار خود دارند، در شرایط متعارف به فرم مایع قرار دارند. آستانه احساس شدن بوی اغلب این ترکیبات در حد ۰٫۰۰۱ قسمت در میلیون است. هر چند تیولهای سبک در غلظتهای کم خود رایحهای تازه و میوهای ایجاد میکنند. از دیدگاه انحلال پذیری نیز برخلاف الکلها تیولها به مقدار ناچیزی در آب انحلال پذیرند. در مقابل به خوبی در هیدروکربنها، اترها و الکلها انحلال پذیرند.
برخی مرکاپتانها به دلیل داشتن رایحههای منحصربه فرد در تولید طعم دهندهها و عطرها استفاده میشوند. آنها همچنین می توانند به عنوان بازدارندههای خوردگی در فرآیندهای صنعتی خاص عمل کنند.
یکی دیگر از کاربرد این گازها در آزمایشگاهها برای کاربردهای مختلف تحقیقاتی، به ویژه در مطالعات مربوط به شیمی گوگرد استفاده میشوند.
عوارض گاز مرکاپتان
غلظت این ماده در گاز شهری در حدی است که اثر سویی بر انسان ندارد ولـی افـرادی کـه بنـابر اقتضـای شغلی خود با غلظت های بالای این ماده در زمان تزریق رو به رو می باشند باید اطلاعات بهداشتی و ایمنـی ایـن مواد را که در شرکت ملی گاز ایران کاربرد فراوان دارند، به دقت رعایت نمایند. در اینجا به برخی از مـوارد ایمنـی هنگام کار با مرکاپتان اشاره
می شود.
- اثرات مواجهه تماس با این ماده سبب تحریک بینی، از دسـت دادن حـس بویـایی، تهـوع، اسـتفراغ، اسـهال، مشـکلات تنفسی، سردرد، تلوتلو خوردن و سرگیجه، ایجاد لکه های آبی رنگ روی پوست، آسیب شدید بـر ریـه و کلیـه، از دست دادن هوشیاری، و در حتی شرایط بحرانی باعث کما می گردد.
- شرایط جابه جایی و انبار قبل از جابجایی این ماده، افراد بایـد بـه لـوازم حفـاظتی مجهـز شـوند و از غلطانـدن بشـکه هـا روی زمـین خودداری نمایند. ضمن بستن کامل درب بشکه ها، این مواد در جای خنک با تهویه محیطـی مناسـب، بـه دور از اشعه مستقیم آفتاب، حرارت و سایر منابع اشتعال باید نگهداری شوند.
- آتش سوزی، انفجار و اطفاء حریق این ماده به شدت قابل اشتعال است. زمانی که بخارات آن با هوا مخلوط می شوند، این ماده بـه سـرعت بـهحد قابل انفجار می رسد. برای اطفاء حریق آن از کف، پودر شیمیایی، یا آب به شکل اسپری بایـد اسـتفاده نمـود. کشیدن سیگار در کنار این ماده اکیداً ممنوع است.
- کمک های اولیه اگر فردی در تماس با این مواد دچار مشکل تنفسی گردید او را باید به هـوای آزاد و دور از محـیط آلـوده منتقـل نمود. اگر فرد به سختی تنفس کند، ضمن دادن تنفس مصنوعی، وی باید بلافاصله به پزشک انتقال داده شود. اگـر مـاده با پوست تماس پیدا کرده باشد لباس ها و کفش آلوده را از بدن فرد خارج نمایید. موضع آلوده را با آب و صـابون به مدت حداقل ۱۵ دقیقه شستشو دهید. البسه و کفش آلوده را قبـل از اسـتفاده مجـدد تمیـز شسـته و خشـک نمایید.
- اگر مسمومیت از طریق گوارشی رخ داده است و فرد بیهوش می باشد هرگز به او مایعات نخورانید و شخص بیهوش را مجبور به استفراغ نکنید. اگر فرد استفراغ می کند سر او را به سمت پایین و جلـو بـدن قـرار دهیـد تـا مایعات به داخل ریه برنگردد. اگر فرد مصدوم بیهوش می باشد سر را به یکی از طرفین بـدن بچرخانیـد. بـه فـرد مصدوم محلول بی کربنات سدیم بدهید و فرد را به پزشک ارجاع دهید.
- وسایل حفاظت فردی این وسایل عبارتند از عینک ایمنی مخصوص مواد شیمیایی، دستکش های حفاظتی مقـاوم در مقابـل مـواد شیمیایی، لباس های سراسری، چکمه و سایر البسه مقاوم در مقابل مواد شیمیایی.